تـۆرکمنیستان س س ر عیلیملار آکادمیاسی دیل و ادبیات اینستیتوتی
ساپار آحاللی
مـاحمیت کاشغارلی نینگ
سؤزلـۆگی و تـۆرکمن دیلی
تـۆرکمنیستان س س ر عیلیملار آکادمیاسی نینگ نشریاتی
آشغابات- ١۹۵۸
----------------------------------------------------------------------------
"انسان سوراشا- سوراشا"
هر کیمده بیرحیلی گۆیمنجه بولیار، منینگ اینگ حالایان گۆیمنجأم، حاص دوغروسی واغتیمینگ بولدوغیندان کیتاپحانالارا آیلانماق و تـۆرکمن حالقی نینگ تاریحینا، مدنیـیتینه دگیشلی اثرلری سوراپ-ایدأپ تاپماق.
آرادا چک جمهورییتی نینگ پایتاغتی پراگ ینگ عیلیملار آکادمیاسینینگ کیتاپحاناسینا یولوم دۆشدی، گؤرسم اول یرده مرحوم ساپار آحاللی نینگ (انصاری نینگ) کاندیداتلیق اۆچین، باریپ ١۹۵۸- نجی ییلدا یازان عالیملیق ایشی بار اکن. کیتاپ ۸٠۸۵۵۲ F نومر بیلن بللیگه آلنیپدیر. حایال ادمأن اونی اوقیجیلارا تانیشدیرماغی ماقول بیلدیم.
۲٠٠ صاحیپالیق بو کیتاپ ایکی بؤلۆمدن عبارت
بیرینجی بؤلۆم: ١. گیریش ۲. فونتیکا ۳. مورفولوگییا ۴. سینتاکسیس ۵. لکسییا
ایکینجی بؤلۆم: نتیجه، بیبلیوگرافییا، غیسغالدیلان سؤزلر، ترانسلیتراتسیادا اولانیلان بللیکلر.
دۆنیأ بللی م. کاشغارلی نینگ "دیوان لغات تـۆرک" اثری حاقیندا هنیزه چنلی تـۆرکمنیستاندا دۆیپلی هم سالداملی ایش آلنیپ باریلمادی. دۆنیأ درجه سینده بولسا یونسکو ۲٠٠۹- نجی ییلی، کاشغارلی نینگ ییلی ایغلان اتدی. شونونگ اۆچین مرحوم س. آحاللی نینگ بو یشی حأضیرکی گۆنه چنلی اؤز أهمییتینی ساقلاپ گلیأر.
بو ایشینگ یئنه بیر غیمماتلی طاراپی اونونگ چاپ بولان دؤوری بیلن دگیشلی. مألیم بولوشی یالی ۵٠-نجی ییللاردا اوزالقی بۆتین سایوز رسپوبلیکالاریندا رپرسسییانینگ تأز تاپغیری مؤوچ آلیپدی. شول دؤوۆرده گؤرنۆکلی ادبییاتچیلار پروفسور مأتی کؤسأیف، عالیم بایموحاممت غاررییف، آبدالوف، باغشی جۆرمنکلر ایزالارنیپ باشلانیپدی.
ایران حأکیمییتلرینه غارشی گؤرشده تاپلانان، آرازامحمد وفایوفینگ تـۆرکمنصأحرادا بولان دؤورۆنده بو گؤرشجنگ ییگیدینگ تجریبلریندن ساپاق ادینن، شاه رژیمینه غارشی گؤرشده هر بیر میتینگده باتیرغایلیق بیلن چیقیش ادن مرحوم س. انصاری، حاچان-دا ایزارلانیپ جانینا حاوپ آباناندا، چأرسیز ١۹۴۷- نجی ییلدا آشغابدا گچملی بولیار. شول سبأپدن بولسا گرک ۵٠- نجی ییللاردا "غورقوت آتا"، "گؤروغلی" و غادیمی تـۆرکی ادبیاتی حاقیندا عیلمی ایش الیپ بارانلارا آتیلیان "پانتـۆرکیست" یالی تؤهمتدیر حایباتلاریندان چکینمأن بو ایشه باش غوشاندیر دییمکده بیزده اساس بار.
بوسغونلیق ییللاری مرحوم ساپار آغانینگ تجریبه سینی حاصام اؤسدۆردی. ایلایتا- دا عالیم زنان، آکادمیک ز.موحاممدووا بیلن دورموش غورماغی، تـۆرکمن ادبیاتینا اولی غوشانت بولدی، سبأبی زولیحا موحاممدووا اؤز عیلمی ایشلرینده یان یولداشی نینگ عاراپ- پارس سؤزلری نینگ دۆشۆندیرشینده اولی یاردام ادیپدی.
تـۆرکمن صأحراسیندان تـۆرکمنیستانا سیغنان بیز ۳- نجی نسلینگ اساسی کمچیلیکلری نینگ بیریسی شولار یالی عالیملارینگ عؤمری و دورموشی بیلن دولی غیزیقلانمادیغیمیز حاساپلانیپ بیلر. شونونگ اۆچین "هیچدن گیچ یاغشی" دییلنی، مرحوم س. آحاللی نینگ بو سالداملی ایشی نینگ گیریش بؤلۆمی بیلن سیزی تانیشدیرماقچی. یری گلنده آیتساق بو اثر تـۆرکمنیستانینگ عیلیملار آکادمیاسی نینگ کیتاپحاناسی نینگ "سه یرِک غابات گلیان کیتاپلار" بؤلۆمینده ساقلانیاردی.
آقمیرات گـۆرگنلی
******
١- نجی بؤلـۆم
گیریش
تـۆرکمن دیلی نینگ تاریخینی اۆچ دؤوره (حأضیرلیکچه و شرطلی) بؤلمک بولار:
ا- غادیمی دؤوۆردن ۱۸- نجی عاصیرا چنلی
ب- ۱۸- نجی عاصیر ینگ باشیندان بیـیک اوکتیابر سوسیالیستیک رولیوسییاسینا چنلی
ج- بییک اوکتیابر سوسیالیستیک رولیوسییاسیندان سونگقی دؤوۆر.
بیرینجی دؤویرده آرحون- ینیسی یازغیلاری، ماحمیت کاشغارلی نینگ "سؤزلۆگی"، علی نینگ "قصه یوسوفی"، "حوجا آحمادینگ اثرلری "رونق الاسلام" و شونگا منگزشلر.
ایکینجی دؤویرده بولسا ماغتیمغولی، سیدی، ذلیلی، ملانپس کمین و بیلکی شاهیرلارینگ اثرلرینی یاتلاماق بولار.
تـۆرکمن دیلی نینگ اۆچۆنجی دؤوری بولان رولیوسییادان سونگقی دؤویر تـۆرکمن دیلی نینگ ترتیبه سالنیپ، اوندا چپر اثرلرده، گازت-ژورناللاردا یازیلیان پروزانینگ (نثر) دؤره مگی بیلن تاپاووتلانیار. بو دؤویرده پروزا اؤسدی دییمک بیلن تـۆرکمن ادبی دیلی نینگ شو دؤویرده کأمیللشندیگینی بللمک ایسلیأریس. شونونگ اۆچین هم تـۆرکمن ادبی دیلی نینگ دؤرِیشی حاقیندا کأبیر زاتلاری بللأپ گچلینگ.
حوت تـۆرکمن ادبی دیلینه دگیشلی دوکومنتال یادیگأرلیک ۱۸- نجی عاصیردان بأرده بار. عمومی حالق تـۆرکمن دیلی نینگ بو عاصیردان اؤنگ هم بولاندیغی حاقدا شۆبهه بولوپ بیلمز. تـۆرکمن ادبی دیلی نینگ یادیگأرلیگی بو عاصیردان بأرده بار دییمک بیلن هم تـۆرکمن ادبی دیلی ۱۸- نجی عاصیردا عمله گلیپدیر دییمکچی بولمایاریس.
حأضیرکی واغتدا ادبی دیل اؤرأن گینگ دۆشۆنجأنی، یاغنی چپر اثرلرینگ، گازت-ژورناللارینگ، سیاسی- جمغیتچیلیک و علمی اثرلرینگ دیلینی اؤز ایچینه آلیار.
۱۸- نجی عاصیر تـۆرکمن ادبی دیلی نینگ یادیگأرلیگینده دینگه شاهیرلار طاراپیندان ایشلنن پوزییا (شیغیر) بار. بییک اوکتیابر رولیوسییاسینینگ ینگمگی نتیجِسینده تـۆرکمن دؤولتی دؤرِدی، تـۆرکمن دیلی دؤولت دیلینه اؤورۆلدی. تـۆرکمنیستاندا چاپخانالار یولا غویلیپ، تأزه تـۆرکمن ادبیاتی اؤسدۆریلدی. کؤنه جمغیـیت غورلوشی تأزه؛ سوسیالیستیک غورلوش بیلن چالشیریلدی. اینه، شو زاتلارینگ هِممسی تـۆرکمن دیلی نینگ اؤسمگینه آلیپ باردی. رولیوسییانینگ ایلکینجی ییللاریندان باشلاپ، تـۆرکمن دیلینده یازیجیلار، ژورنالیستلر طاراپیندان ایشلـِنن پروزا دؤرأپ اوغرادی. حأضیرکی دؤویرده بولسا تـۆرکمن پروزاسی اؤزۆنینگ کأمیللشمک دؤورۆنی باشدان گچیریأر. ادبی دیل تئاترلارینگ، رادیونینگ و مکدپلرینگ اۆستی بیلن یایرایار. بو فاکتلارینگ هممسینی گؤز اؤنگۆنده توتوپ، تـۆرکمن ادبی دیلی نینگ نورمالاری ۱۸- نجی عاصیردا دؤرأپ باشلاپ، گیتدیکچه اؤسدی، ساویت حأکیمیتی ییللاریندا حاص کأمیللشدی دییمک بولار.
تـۆرکمن دیلی نینگ تاریخینی دولی ایشلمک اۆچین اۆچ دؤورۆنگ هممسینه دگیشلی ماتریاللار چونگ بارلانیلمالیدیر. بو ماتریاللارداقی تـۆرکمن دیلی نینگ آیراتینلیقلارینا دگیشلی فاکتلار یۆز چیقاریلمالیدیر.
بیزینگ حأضیرکی ایشیمیز تـۆرکمن دیلی نینگ تاریخی نینگ بیرینجی دؤورینه دگیشلیدیر.
ماحمیت کاشغارلی نینگ بیوگرافییاسی بللی دأل. اونونگ اؤز ایشینی نیرده یازانی حاقدا هم آچیق ماغلومات یوق. یؤنه "دیوانینگ" بغداتدا یازیلان بولایماغینی چاقلاماق مۆمکین، چۆنکی کؤنه گۆرگن شأهرینی (حأضیرکی کـۆممت غاویزی) دۆشۆندیرنده، چین یولوندا بیر شأهرینگ آدیدیغینی اول یازیار (ایی، ۳۶۴). بو شأهر اورتا آسیادا اوتوران آدام اۆچین چین یولوندا دأل-ده، اونونگ ترسینه، شول دؤورینگ سیاسی، دینی هم علمی مرکزی بغداتداقی آداما بو شأهر چین یولوندا بولوپ بیلر. یوقاردا آیدیشیمیز یالی، ماحمیت کاشغارلی نینگ "سؤزلۆگی" تـۆرکمن دیلینه-ده دگیشلیدیر، چۆنکی اونونگ اؤزی شول دؤویردأکی تـۆرکی دیللرینگ هممسی نینگ ماتریاللاریندان پئیدالاناندیغینی کؤپ یرده بللیأر. م. کاشغارلی تـۆرکی دیللرینگ بیری-بیریندن تاپاووتلانیاندیغینی تلیم گزک یاتلایار. اول اؤز ایشینده شول واغتداقی تـۆرکی دیللرینگ فاکتلارینی (کؤپلنچ اوغوز دیلی بیلن بئیلکی دیللری) دنگشدیریأر. اول اوغوزلاری تـۆرکمن حاساپ ادیأر . شونونگ اۆچین "دیواندا" اوغوز دیلینه دگیشلی دییلن زاتلاری تـۆرکمن دیلی بیلن هم باغلانیشیقلی حاساپ اتمک بولار. موندان باشغا-دا م. کاشغارلی کأبیر سؤزلرینگ تـۆرکمنچه دیگینی آیراتین بللیأر یا-دا تـۆرکمن حاقیندا، تـۆرکمن دورموشی حاقیندا آیراتین ماغلومات بریأر. شو زاتلارینگ هممسی م. کاشغارلی نینگ "سؤزلۆگی نینگ" تـۆرکمن دیلینه-ده دگیشلیدیگینه شایاتلیق ادیأر.
"دیوانینگ" تـۆرکمن دیلینه یا دورموشینا دگیشلی بولان یرلریندن بیرنأچه میثال آلیپ گؤرِلینگ.
کاشغارلی حایسی دیللری آلیانینی یازاندا، تـۆرکمن دیلی نینگ هم آدینی توتیار:
"اولارینگ شأهرلرینی و چؤللرینی بویدان-باشا گزدیم. تـۆرکی، تـۆرکمن، اوغوز، چیگیل، یاغما، غیرغیز یالی طایپالاری نینگ دیللریندن پئیدالاندیم" (١,۳)
باشغا بیر یرده-ده واغوز- تـۆرکمنلرینگ طایپالارینی یازانینی شئیله یاتلایار:
"اداملارینگ بیلمگی اۆچین دینگه اوغوز- تـۆرکمن طایپالارینی و اولارینگ ماللاری نینگ تاغمالارینی یاتلاپ گچدیم (یازدیم)". (ای، ۲۷)
بولاردان باشغا-دا کأبیر سؤزلرینگ تـۆرکمنچدیگینی هم اول یازیار. میثال اۆچین "تاویق" سؤزۆنه "تاکوق" دیـیلیأنینی اول تـۆرکمنچه دیـیپ بللیأر (ایی، ۲۲۹) بو سؤزۆنگ تاقیق گؤرنۆشی حأضیرکی تـۆرکمن دیلینده مۆچه ییللاری نینگ آتلاریندا اولانیلیار، یؤنه شو حیلی سؤزلرینگ سانی کؤپ. بو یرده اولارینگ هممسینی گؤرکزمگینگ گرگی یوق. ماحمیت کاشغارلی کأبیر سؤزلری دۆشۆندیرنده، شول سؤزۆنگ تـۆرکمن دورموشینا دگیشلیدیگینی یاتلایار. بو حیلی زاتلاری گؤرکزمک اۆچین ایکی سانی سؤزۆنگ دۆشۆندیریلیشینی آلیپ گؤرِلینگ.
"سیریشماق (سرشماق)—قیز انسینکه کیزیز سیریشدی (ایی، ۷۸) —غیز انه سینه کچه باسیشدی" (تـۆرکمنلرینگ اؤی کچه سی نینگ باسیلیشی یالی.)
"باسیشماق (بسشماق)—اول مانگا اویما باسیشدی (ایی، ۸٠)—اول مانگا أدیک دیلیأن تـۆرکمن کچه سینی باسیشدی."
"دیوانینگ" غولیازماسی نینگ ۶۳۸ صاحیپاسی بار. ماحمیت کاشغارلی اونی ١٠۷١—١٠۷۲-نجی ییللاردا یازماغا باشلاپ، ١٠۷۳—١٠۷۴-نجی ییللاردا هم غوتاریار. اونونگ ایشی اساسان سؤزلۆکدیر، اما کأبیر سؤزلر دۆشۆندیریلنده، بللی سؤز یا-دا کیتابینگ بللی بؤلۆمینه دگیشلی ادیلیپ، گرامماتیک قادالار یا-دا سؤزلرینگ اتیمولوگییاسی دۆشۆندیریلیأر. شولار بیلن بیرلیکده، بیر توپار حالقلارینگ آتلاری نینگ اتیمولوگییاسی حاقدا اونونگ دؤوریندأکی ارتـِکیلر هم بریلیأر. مثلم، "تـۆرکمن" سؤزۆنینگ گلیپ چیقیشی حاقدا ۳-نجی جلدینگ ۳٠۴— ۳٠۷- نجی صاحیپالاریندا ارتکیلر اساسیندا اوزین ماغلومات یازیلیار.
"سؤزلۆکده" سؤزلرینگ دۆشۆندیریلیشینه گلنیمیزده، ایلکی بیلن تـۆرکی دیلده میثال (کؤپلنچ سؤزلـِم یا سؤز بیریکمسی) بریلیأر. اونونگ ایزی بیلن هم میثالینگ مانیسی عاراپ دیلینده یازیلیار. میثال اۆچین "داغلاماق" سؤزی دۆشۆندیریلنده، ایلکی "اول آتین تاغلادی (اول آتین داغلادی)" یازیلیپ، اوندان سونگ عاراپچا اونونگ مانیسی بریلیأر (ایی، ۲۷۶). مونونگ یالی میثاللاردا کاشغارلی نینگ سؤزلمینگ حایسی سؤزۆنی ناظاردا توتیانینی بیلمک اۆچین دیسه بو میثالینگ حایسی بابه (اول سؤزلری سؤزۆنگ دۆزۆمیندأکی چکیمسیز سسلرینگ سانینا گؤرأ باپلارا بؤلیأر).
*******
No comments:
Post a Comment