ملی تاریخیمیزینگ اؤچمـِجک صاحیپالاریندان- غایغیسیز آتابایف

تـﯚرکمنیستان جمهورییتی نینگ دﯚیبـﯚنی توتان

غــایغـیسیــز آتــابــایف

۱۹۳۸-۱۸۸۷ ۲۷اوکتبر

استالینینگ شاخصیـیت کولتی (کیش شخصیت) دییلن تررورچیلیقلی ییللاردا توسلانیپ تاپیلان، گـﯚرﯚلمِدیک تـﯚهمت اساسیندا گیتسه گلمز یولا ایبریلن بللی تـﯚرکمن یولباشیلاریندان بیریسی- ده تـﯚرکمنیستان رسپوبلیکاسی نینگ دﯚیبـﯚنی توتوپ، اونونگ غورولماغیندان تأ ۱۹۳۷-نجی ییلدا توتولانا چنلی دینیغسیز حـﯚکـﯚمت باشتوتانی بولان غایغیسیز سردار اوغلی، حاص دوغروسی تأچگـﯚک سردارینگ اوغلی آتابایـفـدیر.

تـﯚرکمنیستانینگ یاریم عاصیرلیق تاریخیندا تـﯚرکمن یولباشچیلاری نینگ آراسیندا غایغیسیز آتابایف کیمین اؤز حالقینینگ ایچینده آدی گینگ یایران مشهور آدام تاپیلماسا گرک. غ.آتابایفینگ آدی تـﯚرکمنیستانینگ برقرار ادیلمگی بیلن رسپوبلیکادا و سوسیالیستیک غورلوشیغینینگ کـﯚپ آغیر هم غوربانچیلیقلی ییللاری بیلن غاییم باغلانشیقدا دوریار. اونونگ گچن دورموش یولی، آجی اقبالی، اؤز دنگ-دوشلاری نینگ، توتوش تـﯚرکمن حالقینینگ آجی اقبالینی اؤزﯚنده شـﯚهللندیریأر و شونونگ بیر بـﯚلگی بولوپ دوریار.

"تـﯚرکمن ساویت اینسیکلوپدیاسیندا" غ.آتابایفینگ ترجیمه حالی حاقیندا شئیله ماغلومات بریلیأر:

"آتابایف غایغیسیز سرداروویچ (۱۸۸۷-۱۹۳۷ اوکتبری)- ساویت و پارتیا ایشگأری. اورتا آسیادا ساویت حأکیمییتینی غورماق و پوغتالاندیرماق اوغرونداقی گـﯚرشه آکتیو غاتناشیجی. تـﯚرکمنیستان ساویت سوسیالیست رسپوبلیکاسی نینگ حالق کامیسسارلار شوراسی نینگ ایلکینجی باشلیغی، ۱۹۱۸-نجی ییلدا س س س ر کمونیست پارتیاسی نینگ آغضاسی. اول تجنینگ مأنه اوباسیندا دوغولیار. آلتی یاشیندا یتیم غالیار. باشلانغیچ بیلمینی تجندأکی روس یرلی مکدبینده آلیار. ۱۹۰۷-نجی ییلدا داشکنتدأکی موغاللیمچیلیق سیمینارییانی غوتاریار. آتابایف اوقاپ یـﯚرن دﯚورﯚنده روولوتسییون/ انقلابی حرکته غوشولیار و پاتیشا پالیسیاسی طاراپیندان ایزارلانیار. ۱۹۰۷-۱۹۱۲-نجی ییللاردا ماری و بأحردنده روس-یرلی مکدبینده موغاللیمچیلیق ادیأر. یرلی حالق وکیللرینه موغاللیمچیلیغی اینانمالی دأل دیییپ روس پاتیشاسی نینگ ماغاریف مینیسترلیگینینگ بویروغی اساسیندا آتابایف موغاللیمچیلیقدان بوشادیلیار. اول ۱۹۱۲-۱۹۱۷-نجی ییللاردا مارینینگ بانکیندا ایشله یأر. اوکتبر انقیلابیندان سونگرا آتابایف ساویت حأکیمییتینی غورماق و پوغتالاندیرماق اوغروندا توتانیرلی گـﯚرشیأر.

غ. آتابایف ۱۹۱۷-۱۹۱۸-نجی ییللاردا ایشچیلر و عسگرلر وکیللری نینگ ماری شوراسی نینگ تـﯚرکمن بـﯚلـﯚمینینگ یولباشچیسی بولیار، آذیق کامیسسارلیغینینگ باشلیغینا سایلانیار، ماری شوراسینینگ اجرائیه کمیته تی نینگ باشلیغینینگ اورونباساری بولیار. ۱۹۱۹-نجی ییلینگ اییون/ ژوئن آییندا بولسا اونونگ باشلیغی بولوپ ایشله یأر. شول ییلینگ نویابریندان (نوامبر) ۱۹۲۰-نجی ییلینگ اییولینا (جولای) چنلی زاکاسپی نینگ انقیلابی (حأضیرکی تـﯚرکمنیستان) کمیته تی نینگ باشلیغینینگ اورونباساری بولیار. ۱۹۲۰-نجی ییلینگ ۱۹-نجی سنتیابر ۱۹۲۲-نجی ییللار آرالیغیندا تـﯚرکـﯚستانینگ حالق کامیسسارلار شوراسی نینگ باشلیغی وظیپه سینی یرینه یتیریأر. شول بیر واغتدا هم فرغاناداقی انقیلابی فرونتینگ باشلیغی بولیار، ۱۹۲۳-نجی ییلینگ اییون آییندا بخارا حالق ساویت رسپوبلیکاسینینگ کامیسسارلار شوراسینینگ باشلیغینینگ اورونباسارلیغینا بللنیأر. ۱۹۲۴-نجی ییلینگ اوکتبریندان تـﯚرکمنیستانینگ انقیلابی کمیته تی نینگ (ت س س ر-ینگ ایلکینجی حـکـﯚمتینینگ، (۱۹۲۵-نجی) ییلینگ فورالیندا بولسا تـﯚرکمنیستانینگ حالق کامیسسارلار شوراسینینگ باشلیغینا بللنیأر و عمرﯚنینگ آخیرینا چنلی ۱۳ ییللاپ دینیغسیز شول وظیپه ده ایشله یأر. ۱۹۲۴-۱۹۳۷-نجی ییللاردا تـﯚرکمنیستان کمونیست (ب) پارتییاسینینگ مرکزی کمیته تی نینگ بیرو آغضالیغینا (کمیته مرکزی) سایلانیار. پارتییانینگ ۱۴، ۱۵، ۱۷-نجی غورولتایلارینینگ وکیلی. ۱۹۲۲-نجی ییلینگ اوکتبریندان س س س ر-ینگ ملتلر ایشلر باراداقی حالق کامیسسارلیغینینگ آغضاسی ادیلیپ تاصصیقلانیار. اول اورتا آسیادا سوسیالیزمی غورماقدا گـﯚرکزن اولی خیذماتلاری اﯚچین ۱۹۳۵-نجی ییلدا لنین مدالی بیلن سیلاغلانیار."

  باریپ ۱۹۶۷-نجی ییلدا اکتبر انقلابی نینگ ۵۰ ییللیغینا باغیشلانیپ آشغابادتدا غایغیسیز آتابایف ینگ مرمر داشدان یاسالان هیکلی اوتوردیلدی. یؤنه بو هیکل ۹۴- نجی ییلدا دیکتاتور نیازوف طاراپیندان کول-آورام ادیلدی. بیرآز واغتدان سونگ هیکل یاسان بللی هیکلتراش موممی سیدمیرادوف- دا آرادان چیقدی.

 هیکلتراش موممی سیدمیرادوفینگ

غ. آتابایف دیین بو اثرینی ۱۹۹۴-نجی ییلدا س.نیازوف کـﯚل-آورام اتدیردی.

مرحوم بردی کربابایفینگ غ.آتابایف یادیگأرلیک یازیپ غالدیران تاریخی-دوکومنتال "غایغیسیز آتابای" رومانی نینگ آخیریندا آتابایف ۱۹۳۷-نجی ییلدا اؤز دوغانیندان-دا یاقین دوستی عبدی رززاغینگ توسساغ ادیلن حابارینی اشیدیپ، مسکوا شئیله یـﯚزلنیأر:

"حأضیر یورتدا عاقیل قابول ادیپ بولماجاق اﯚیتگشیکلیک پیدا بولدی. ساوبت قانونی هر أدیمده باسغیلانیپ، عاداتدان داشاری بیدﯚزگـﯚنچیلیک گیدیأر. حأضیر گـﯚنأسیز جبیر چکیأن آدام اون دأل، یـﯚز دأل، مـﯚنگلرچه. شونونگ اﯚچین هم من اؤز پیکریمی مسکوا یازدیم، بیزدﯚگـﯚنچیلیگینگ گـﯚنه بیرین یوق ادیلمگینی طالاپ اتدیم، شونگا گـﯚرأ منی مسکوا چاغیریارلار، حأضیر اوچیارین."

بو آتابایفینگ اوچوشی-اوچوشی بولیار. اول غایدیپ گلمه یأر. شول یرده توتولیار. غ.آتابایفی نیرده، حاچان و نأحیلی شرطلرده یوق ادیلیأر، مازاری نیرده، اساسان اونگا نأمه گـﯚنأ یؤنگکلیپدیر؟ بو باردا سوراغ پروتوکوللاریندا عایپلاما حاطیندا "ترویکا" (اﯚچلـﯚک) سودونگ قاراریندا نأمه دییلیپدیر؟ پارتییانینگ و "ان ک ود"-نینگ (سونگراقی ک گ ب) آرحیولاریندا غ.آتابایف و اونونگ بیلن بیللیکده یوق ادیلن بئیلِکی تـﯚرکمن گرچکلری حاقیندا نأحیلی ماتریاللار ساقلانیار؟ بو باردا اؤرأن آز ماغلومات بار. آیدیلشلارینا گـﯚرأ غ.آتابایف ۱۹۳۷-نجی ییلینگ اییولیندا مسکوادا "ان ک ود"-نینگ جایینا گیریپ، شول واغتقی باشلیغی "یژوف" بیلن دوشوشجاغینی بیلدیرنده، کاگانوویچ دیین بیر افسر ایلکی کامیسسارلارینگ یانیندا بولان غایغیسیزینگ یاراغینی آلیپ، یژوفینگ اوتاغینا ایبرمک باهاناسی بیلن آتابایفی آیری کریدورا یوللایار. اول یرده ایلکی اونونگ اشگیندأکی پاگونلاری غوپاریارلار، سونگرا سوراغ ادیلیأن کیچیرأجیک اوتاغا سالیلارلار. سوراغچی اونگا "خاین، دﯚنـﯚک، بایلارینگ غولی" دیین یالی تـﯚهمتلری آتاندا غایغیسیزینگ غاهاری گلیپ، اوتوران اوتورغیچ بیلن بو آداما توپولاندا اول یاراغینی چیقاریپ، غایغیسیزی آتیپ اﯚلدﯚریأر.

بو واقعانینگ جیکمه-جیگی باراسیندا دوکومنتال کتاپ یازان "یوری پاپانوف" تورکمنسکایا ایسکرا گازه تینینگ ۹۰-نجی ییلداقی بیر سانیندا گچیرن گـﯚررﯚنگدشلیگینده شئیله دییأر:

تـﯚرکمنیستاندا۱۹۳۷- نجی ییلینگ تومسوندا باشلانان توتها-توتلوقلارینگ سبأبینی آنیقلاماق هم بو ایشی توغتاتماق ماقصادی بیلن غایغیسیز آتابایف مسکوا گیدیأر هم استالین بیلن دوشوشماق ایسله یأر. یؤنه اوندان کیچیرأک یولباشچیلار، کـﯚنه تانشی کاگانوویچ بیلن دوشوشیپ، اونونگ اﯚیـﯚنده تـﯚرکمنیستاندا مسکوا طاراپیندان ادیلیأن ادن-اتدیلیکلر باراسینداقی آلادالارینی گـﯚررﯚنگ بریأر.

کاگانوویچ حاوصیالا دﯚشر یالی اساسینگ یوقدوغینی آیدیپ، یژوفینگ یانینا بارماغی ماصلاحات بریأر. اول "لوبیانکا" – "ان ک ود"-نینگ اداراسینا-یژوفینگ یانینا ۱۹۳۷-نجی ییلینگ ۱۱-نجی اییولیندا باریار هم شول یردن غایدیپ چیقمایار. آتابایفه "تـﯚرکمن آزاتلیغی غوراماسینی" دﯚرِتمکده، داشاری یورتلارداقی میللتچی انقلابا غارشی غورامالارا ایچالیچیلیق اتمکده گـﯚنأ بیلدیریلیپدیر. سورنوقدیریجی، انسانلیق مرتبه سینی کمسیدیجی سوراغلار ۱۹۳۸-نجی ییلینگ ۷-نجی فورالینا چنلی دوام ادیپدیر. آخیرسونگی آتابایف: "سیزینگ اؤزﯚنگیز انقلابا غارشی ایش بیلن مشغوللانیارسینگیز، آراسسا آداملارا تـﯚهمت آتیارسینگیز، حالق دوشمانلاری سیزینگ اؤزﯚنگیز" دیییپ، اوتوران، یره چـﯚیلنن اوتورغیجینی غوپاریپ، سـﯚلچینینگ (بازجو) دپِسیندن ایندیریأر، شول واغت آتابایف سوراغ ادیلیأن اوتاغدا آتیلیپ اﯚلدﯚریلیأر هم شول گـﯚنـﯚنگ ارته سی اونگا اﯚلـﯚم جزاسی چیقاریلیار هم حامانا شول حؤکـﯚمدن سونگ آتیلیپ اﯚلدﯚریلن حؤکمـﯚنده رسمیلشدیریلیأر.

۲۰۰۰-نجی ییلدا مسکواداقی "مموریال" غوراماسی استالین رپره سسییاسی نینگ پیدالاری نینگ ساناوینی کتاپ گـﯚرنـﯚشینده چاپ اتدی. شول کتاپدا غایغیسیز آتابایفینگ آدی هم بار.

غایغیسیز آتابایفینگ جسدی باشغا-دا ۴،۵ مـﯚنگ آدام بیلن بیله لیکده مسکو شأهرینه دگیپ دوران "کوممونار" ساوخوزیندا – "سورنایا بوتووا" دیین یرده دوغانلیق مازاردا. "

بریتانیانینگ مسکواداقی ایلچی حاناسی نینگ لندنه یوللان تلگرامماسیندا تـﯚرکمنیستانینگ پرزیدنتی نینگ، یوقاری درجه لی رسمیلری نینگ یوق ادیلندیگی و بیر توپار لیدرلرینگ، کومسومول (شاخه جوانان حزب) یولباشچیلاری نینگ ایشدن چتلشدیرلندیگی حابار بریلیپدیر.

Doc. 131

Viscount Chilston to Viscount Halifax.– (Received August 27.)
My Lord, Moscow, august 20, 1937
 In my telegrams Nos. 44, 48 and 51, Saving, I had honour to report the downfall of the presidents of the Soviet Republics of Tadjikstan, Armenia and Turkmenistan as well as numerous other bearers of high office in these republics. In other recent telegrams an despatches, I had to report numbers of arrests an imprisonments of high party and Government officials in almost every part of the Union...
Shortcoming of the Komsomol leaders it has been decide to restore normal relation between Komsomol officials and put a stop of the “friendly” ....
CHILSTON

********************

غایغیسیز آتابایوفینگ تـﯚرکمنصأحراداقی دوغانلارینا کؤمک برمأگه سینانشیغی:

تـﯚرکمن حالقینینگ ملی غاهریمانی غ.آتابایف اوزاق یاشامادی، اونونگ عمر طانابی باری-یوغی ۵۰ یاشینگ ایچیند بیواغت اﯚزﯚلدی. اما اول اؤز حالقینینگ یـﯚره گینده ابدی یاشایار و یاشار.

غ.آتابایف ایرانینگ چأگینده یاشایان تـﯚرکمنلرینگ-ده ملی آزاتدیش حرکتینه غولداو بریلمگینی غولداپ، چیقیش ادیپدیر. آتابایف هم ندیربای آیتاکوفینگ اترک-گـﯚرگن تـﯚرکمنلرینگ ۱۹۱۶-۱۹۲۴-نجی ییللار آرالیغینداقی گـﯚرشلرینه یاردام بریلملدیگینی اﯚنگ سـﯚرﯚپدیرلر،یؤنه اونونگ اگیندش یولداشلاریندان،کمونیست پارتیاسی نینگ شول واغتقی سکره تاری حالمیرات صأحتمیرادوف غارشی چیقیپدیر. شول ماصلاحاتدا آتابایف شئیله دییپدیر:

"نأم اﯚچین بیز اؤز مأهریبان دوغانلاریمیزینگ غوراغینا چیقمالی دأل، بیز اولارا حوکمان کـﯚمک اتملی."

غایغیسیزآتابایف ایش اوتاغیندا

   ۱۹۳۲

غایغیسیز آتابایفینگ تـﯚرکیه دأکی آتاتـﯚرکچیلیک انقیلابینا کـﯚمگی 

 "۱۹۰۸-نجی ییلدا مصطفی کمال آتاتـﯚرکـﯚنگ یولباشچیلیغیندا باشلانان "یاش تـﯚرک" انقلابچیلارا کـﯚمک برمک ماقصادی بیلن شول ییل غایغیسیز آتابایف ماریدا بیر کمیته دﯚرِدیأر. بو کمیته ده تـﯚرکمنینگ گؤرشجنگ زنانی "تاتیانا" (آرتیق گـﯚل- تکینسکایا)، ماغاریفچی محمدقلی آتابایف داغی گیریپدیر. اولار تـﯚرکییأنینگ یاش انقلابچیلارینا یاردام برمک اﯚچین آلتین-کـﯚمـﯚش پوللاری توپلاپدیرلارو شول پوللار تـﯚرکییأ آشیپدیر. یؤنه بیر ایچالی بولاری شوغوللاپدیر،کمیته آغضالارینی ساتیپدیر. تـﯚرکمنیستانداقی پاتیشا ژاندارمرییاسی تاتیانا تکینسکایانی هم محمدقلی آتابایفی زندانا سالیپدیر. یؤنه غایغیسیز آتابایف اولاری حالاص اتمگی باشاریپدیر."

غایغسیز آتابایف ینگ ملی سردار جـﯚنیت حانا برن باهاسی:

"سیز تـﯚرکمنلرینگ خوارزمدأکی گؤره شینده آت-آبرای، شؤهرات غازاندینگیز، هیچ حاچان اؤز حالقینگیزا دؤنـﯚکلیک اتمه دینگیز..."

تـﯚرکمنیستانینگ و بئیلکی سایوز رسپوبلیکلارینگ دﯚولت باشتوتانلارینی یوق اتمأگه بیر باهانا گرکدی. ۱۹۳۷-نجی ییلینگ ۲۳-نجی فورالیندان ۵-نجی مارتینا چنلی مسکوادا کمونیست پارتیانینگماصلاحاتی گچدی. اوندا آرا آلنیپ ماصلاحات ادیلن مسئله لر گیزلین ساقلاندی. دینگه "پراودا" گازه تینده غیسغاجیق اینفورماسیون حابار چاپ ادیلدی: "یاقیندا کمونیست پارتیانینگ پلنومی تماملاندی. پلنوم تأزه کونیستیتوتسیا (اساسی قانون) اساسیندا س س س ر یوقاری شوراسینا بولجاق سایلاو بیلن باغلانشیقلیلیقدا پارتیا غورامالاری نینگ وظیپه لری باراداقی مسئلأنی آرا آلیپ ماصلاحاتلاشدی." بو سایلاو! پارتیا حاطاریندا آراسسالاییش چأره لرینی گچیرمکدن باشغا زات بولوپ چیقمادی. شول غاضاپلی تررورینگ غوربانلاری نینگ ساناوینا بیزینگ ملی سرداریمیز غ.آتابایفینگ آدی-دا اییام گیریزیلن بولمالی.

تـﯚرکمنیستانینگ کمونیست پارتیاسی نینگ ۳-نجی غورولتایی نینگ دلگاتلاری

غ.آتابایف بیلن پیکیر آلیشیارلار. نویابر ۱۹۲۷. "سیاسی صؤحبتدش ژورنالیندان.

حاوا! غ.آتابایف حالقینگ ایچیندن چیقیپ، یئنه-ده اؤز حالقینا غوشولدی. اول یات حأکیمیتلر طاراپیندان ۳۷-نجی ییللاردا "حالق دوشمانی" دیییپ، نأچه آت-آبرایدان دﯚشرﯚلجک بولسا-دا، هیچ واغت اؤز حالقینا دوشمان دألدی و دوشمان بولوبام بیلجک دألدی. ۱۹۶۷-نجی ییلدا آتابایفینگ دوغلان گـﯚنـﯚنینگ ۸۰ ییللیغی مناسیبتلی اونونگ گـﯚرنـﯚکلی دﯚولت ایشگأری بولاندیغی بللنیپ گچیلدی و آشغابادینگ اورتاراسیندا اونونگ یادیگأرلیگی آچیلدی، دوغلان اوباسی مأنه-ده آتابایفینگ آدی داقیلیپ، ابدیلشدیریلدی، بـﯚتین بو زاتلار آخیری حالقینگ، عادالاتینگ ینگیأندیگینه شایاتلیق اتدی. آتابایفدن "کمینه" دیین عالیم اوغول بیلن "زویا" دیین غیز غالدی، اولار مسکوادا یاشایارلار.

 غایغیسیز آتابایفینگ اوغلی کمینه آتابایف (دﯚرلی ییللاردا)

 آقمیرات گورگنلی

تاریخ عیلیملارینگ کاندیداتی