گچمیشینی بیلمه دیگینگ، گلجگی بولماز
پارفیالی (پارت/اشکانی) سرکرده سـﯚرن کیم بولوپدیر؟
(اشکانی لار میلاددان اؤنگ۵۲۰-۲۲۵)
حاربی سرکرده سـﯚرن نینگ (میلاددان اؤنگ ۸۴-۵۲)0
بـﯚرنچـدان یاسالان هیکلی
بـﯚرنچـدان یاسالان هیکلی
****************************
ایراندا تـﯚرکلرینگ و تـﯚرکمنلرینگ تاریخینا دگیشلی ماغلوماتلار المیداما غالپلاشدیریلیپ گلینیأر!
اشکانی لارا دگیشلی تاریخی یادیگأرلیکلر، ادبی متن لر و بئیله کی ماغلوماتلار ساسانی لار طاراپیندان یوق ادیلیپدیر.
حأضیر اشکانی لار، ایرانلی بیر سلسله ادیلیپ گؤرکزیلیأر، اولارا دگیشلی یر- یورت آتلار بولسا دگیشدیریلیأر.
سـﯚرن و غارن؛ اشکانی لارینگ بللی آریستوکرات ماشغالالاری بولوپدیر.
سـﯚرن و غارن دؤلت درجه سیندأکی أهلی قارارلارینگ قابول ادیلمگینده رول اویناپدیرلار.
اسیر آلنان روملار بیـلن مارگوشدا (ماریدا) بیر توپار بینالار قورولیار،
حأضیرکی غازو ایشلرینده یالنگیشلیق بیـلن بو یأدیگأرلیکلری روملار یا-دا یونانی لارا دگیشلی ادیلیپ گؤرکزیلیأر.
********************************
سـﯚرن سردارینگ یؤریته نیشانی
مقدونیه لی فیلیپ ۲-نجی (میلاددان اؤنگ ۳۵۹-۳۳۶) اؤلندن سونگرا، بللی فیلوسوف افلاطونینگ الینده یتیشن، اوغلی اسکندر (م.اؤنگ ۳۵۶-۳۲۳) انچمه یوردی باسیپ آلاندان سونگرا گـﯚندوغارا طاراپ یؤریش ادیأر.م. اؤنگ ۳۳۰- نجی ییلدا اسکندرینگ قشونی آمی دریادان آشیار و اول سمرقندی اؤز حاربی مرکزینه اؤویریأر.
اسکندر
اسکندر اؤلندن سونگرا اونونگ میراثی نینگ اﯚستـﯚنده اولی داوا توریار. م.اؤنگ ۲۲۷- نجی ییلدا پرنان/پارلار (اشکانی لار) اوروغی نینگ باشتوتانی آرشاک/اشک، "داح لاری" (یوموتلارینگ حأضیرکی داز شاخاسی نینگ نسیل باشی) بیریکدیریپ، پارفیا (اشکانی) دؤولتینی عمله گتیریار (م.اؤنگ ۲۵۰ ییلدان ۲۲۴ میلادی ییلا چنلی). آرشاکینگ دوغانی تیریدات، "حیرکانی" (حأضیرکی گـﯚرگنی) ایه لأپ، بو دؤولتی گـﯚیچلندیریأر. اشکانی لارینگ قشونی نینگ دﯚزﯚمینده سؤوشجنگ اسکیتلر بولوپدیر. پارلارینگ (اشکانی لارینگ) آطلاری غاتی مشهور اکن. ماریدا اؤندﯚریلیأن پولادا بولسا دﯚنیأنینگ بئیلکی یورتلاریندا خریدار آرتیپدیر. بو دؤولتده دﯚرلی دیللر و دینلر ارکین و آزات ایغلان ادیلیپدیر. مونی حاما(گؤن=چرم) یازیلان یازغیلار- دا ثبوت ادیأر دییپ، روس تاریخچیلاری ن. پیگولووسکایا، ا. یاکوبسکی و بئیلکیلر یؤریته بلله یأرلر. (سرادینگ: ایرانینگ تاریخی. نشر پیام ۱۳۵۴)0
اشکانی لارینگ/پارلارینگ دؤولت دولاندیریش دﯚزگـﯚنی دموکراتیک اساسدا بولوپ، هر بیر "ساتراپ" ینگ (ولایاتینگ) بللی درجه ده اؤزباشداق ایغتیاری بولوپدیر. ساتراپلار اؤز گـِزگینده "آپارکیا" دییلن کیچی بؤلکلره بؤلـﯚنیپدیر. مرکزی حؤکـﯚمتی، دؤولتینگ ارکانینی غوران یدی اولی طایپانینگ یاشوللاری عمله گتیریپ، اونی دولاندیریپدیر. پارلاردان "سورن" و "غارن" واولارینگ نسیللری همیشه لیک میراثدﯚشر حقوقه ایه بولوپدیرلار. مهم قارارلار "مهستان- حاص آداملار" و "کهستان- یاشوللار" مجلیسینده/ غورولتاییندا قابول ادیلیپدیر. پارلار زردشت دینینا اینانیـپدیرلار.
حأضیرکی تـﯚرکمنیستانینگ پایتاغتی آشغابادینگ آدی- یانگسیلانیپ آیدیلیان "عاشیقلارینگ شأهری دأل-ده، اول، آرشاک-ینگ/ آشک-ینگ آدی بیـلن باغلانشیقلی. آرشاک، أردوغان (ایرانداقی کتاپلاردا اردوان)، أرتک داغی اولی پارلار دؤولتی نینگ دﯚیـﯚینی توتان سردارلار، اولار تـﯚرکمنلر بیـلن بیر کؤکدن بولوپ، اورتاق تاریخه ایه دیرلر.
آدی اولی بویسانـچ بیـلن توتولیان "سـﯚرن" سرکرده حاقینداقی ماغلوماتلار غاتی چأکلی. بو ماقالادا سـﯚرن سردارینگ روم امپراطوری نینگ باسیبالیجی قشونینا غارشی سـؤوشی دوغروسیندا بیر اپیزودی گؤرکزمأگه سینانشیاریس.
ایلکینجی نوباتدا اشکانی لارینگ/پارلارینگ قـشـونلاری نینگ غادیمی دﯚنیأ تاریخیندا ایلکینجی گـﯚیچلی یاراغلی، آطلی قشون بولاندیغینی آیراتین بللمک گرک. عالیم و.م.ماسسونینگ اولاری "پارفیا ریسارلاری" و "غادیمی دﯚنیأده اینگ بیر آغیر آغراملی هم-د مشهور آطلی قشون" دیییپ آتلاندیرماغی یؤنه یردن دألدیر. اؤزلرینی و آطلارینی دمیر یا-دا بــﯚرﯚنچ سووتلار (دوُن) بیـلن اؤرتن اشکانی لار اورشوجیلارینی، یونانی لار "کاتافراکتاریلر"، اشکانی لارینگ اؤزلرینی بولسا "اندامینا یارا دﯚشمه یأنلر" دیییپ حأصیتلندیریپدیرلر. میلاددان اؤنگ بیرینجی عاصیردا روم حأکیمیتلری "اسپارتاکوس"ینگ غوزغالانگی نینگ و غونگشوسی بولان "پونت پادشاسی نینگ، اروپانینگ غارشیسینا آلیپ باران سؤوش حرکتلرینده ینگیلمـِزک و غاضاپلی اشکانی لارینگ اؤز غارشیداشلارینی غولداماغیندان اولی حوواطیر ادیپدیرلر.
آط اﯚستـﯚنده آرقاسینا باقیپ اوق آتیپ بیلیأن اشکانی/پار عسگری
بو آغیر سؤوشلرده اشکانی لارینگ چتده دورماغی، روم دؤولتی نینگ ینگیش غازانماغینا آلیپ گلیأر. شوندان سونگ روملی لاردا اشکانی پاتیشالیغینا أسگرمزچیلیک بیـلن غاراماق دویغوسی و اونونگ یرلرینی باسیپ آلماق هوسی دؤرأپدیر.
روم حأکیمییتلری م.اؤنگ بیرینجی عاصرینگ اورتالاریندا اشکانی لارینگ توپراغینی باسیپ آلماق و اونونگ بایلیقلارینا ایه بولماق ماقصادی بیـلن "اسپارتاکوس"ینگ باشتوتانلیغینداقی غوللارینگ غوزغالانگینی (م.اؤنگ ۷۳—۷۱-نجی ییللار) باسیپ یاتیران مشهور سرکرده "کراسس"-ینگ باشتوتانلیغیندا اولی قشونی ایبریپدیرلر. اشکانی لارینگ پاتیـشـاسی "ورات بیرینجی" هم اؤز گزگِینده "سـﯚرن" سردارینگ باشتوتانلیغیندا اولی قشونی روملارینگ غارشیسینا چیقاریپدیر. ایکی غارشیداش قشون مزوپوتامییانینگ (حأضیرکی دجله و فرات آقارلاری نینگ آرالیغی) دمیرغازیغینداقی کیچیرأک "قارری" دیین شأهرینگ غولاییندا دوشوشیپدیرلار.
روملی سرکرده کراسس گدملیک و حایبات بیـلن "ورات بیرینجی" نینگ آدینا بویون اگمگی طالاپ ادیأن حاطی ایبریپدیر. اشکانی لار اونونگ بو طالابینی چـﯚرت-کسیک رد ادیپدیرلر و سـؤوشه تاییارلیق گـؤرﯚپ باشلاپدیرلار. آیغیتلایجی سـؤوش میلاددان اؤنگ ۵۳-نجی ییلدا بولوپدیر. روملی تاریخچی پلوتارک اشکانی عسگرلری نینگ یاقینلاشیپ گلیشی حاقیندا شئیله یازیپدیر:
"اشکانی عسگرلر غولای گلنده اولارینگ سرکردسی الینی غالدیریپ دویدوریش بردی، توتوش تکیزلیک آلا-زلزله بولادی. اول سس زأحرأنگی یارارا گتیریأردی. اشکانی لار سورنای-کرنای چالیپ آبای-سیاسات اتمه یأرلر. اولار تؤوِرگینه میس جانگجاغازلار دﯚزﯚلن، یـﯚزﯚ¬نه دری چکیلن دپرک یالی سازی اوروپ، سـؤوش موقامینی چالیارلار. بو اورغی نینگ گـﯚیچلی سسی بولسا غارشیداشینگ آیاغینی ساندیرادیار. اول بیر واغتدا یانگلانیان گؤک گـﯚممـﯚردیسینی و ییرتیجیلارینگ ایمِنـچ آرریلدیسینی یادا سالیار."
سـﯚرن سردارینگ روملارا غارشی اورشی. بریتان موزه سینینگ ماتریاللاریندان
پلوتارکینگ بیان اتمگینه گـؤرأ، سونگرا اشکانی عسگرلر اشیگینی سیپـیریپ آیریپدیرلار ولین، اولارینگ اگنیندأکی و آطلارینداقی سووتلارینینگ گـﯚن شؤهلِسینه یالپیلدیسی روملارینگ گؤزﯚنی غاپارا گتیریپدیر، اولارینگ حاونی باسیپدیر.
سـؤوش م.اؤنگ ۵۳-نجی ییلینگ مای آییندا ینگیل یاراغلی اشکانی آطلی قشونینگ هجومی بیـلن باشلانیپدیر. اولارینگ یایلاری روملارینگ یایلاریندان حاص اوزاغا گیدیپدیر، پیکام آتماغا اوقیپلی بولانلاری اﯚچین غارشیداشلاریندان حاوپ آبانماز درجه ده اوزاقدا یرلشیپ، روملارینگ حاطارینی پایخینلاپدیرلار و غاریم-غاتیم ادیپدیرلر. بو بارادا پلو¬تارک یئنه شئیله یازغی غالدیریپدیر:
"دار یره غابالان روملار بیری-بیری بیـلن چاقیشیپ، دوشمان طاراپیندان اورلان ضاربا چیدام ادیپ بیلمأن، آنگسات هم-ده چالت اؤلـﯚمدن هلأک بولمان، ایسِم بد¬نینه چـﯚمن پیکاملارینگ چکیپ-چیداردان چؤکـِدر آغیریسیندان یره باغیرتلاپ، تاولام-تاولام بولوپ، ایکی یانا اورونیاردیلار، اؤز-اؤزلرینی غینایاردیلار. پیکاملاری سوغروپ چیقارماغا عالاچسیز سینانیشیپ، چـﯚمن یریندن دؤویأردیلر، چأره سیز یاغدایدا باشلارینی یره غوییاردیلار."
اشکانی عسگرینگ غالقانی
پیکامچی آطلی قشون غارشیداشلارینینگ حاطارلارینی دارغادیپ، اولاری آلجیرانگنگیلیغا سالاندان سونگ، آغیر یاراغلی آطلی باریان عسگر¬لره هجومه گچیپدیرلر. اولارینگ اوزین و آغیر نایزالاری کأحالاتلاردا ایکی روملی عسگرینگ ایچیندن بیربادا پارران گچیپدیر. سـؤوشینگ نتیجه سینده ینگیلمـِزک حاساپلانیان روم قشونی چیم-پیتراق ادیلیپدیر. اولارینگ سرکر¬دسی کراسس بولسا اؤلدﯚریلیپدیر،۱۰ مـﯚنگ روملی عسگری اسیر آلینپدیر. شـول اسیرلر پارفیا(پار/اشکانی) دؤولتی نینگ بای ولایاتلاری نینگ بیری بولان مارغوشا (مارا) غورلوشیق ایشلرینده اولانماق اﯚچین ایبریلیپدیر. عالیملارینگ چاقلامالارینا گـؤرأ، "تاغتابازار" اطرابی نینگ چأکلریندأکی مشهور یرآستی شأهر بولان "ایکی دشیک" غاواغینداقی غورلوشیق ایشلرینده شـول اسیرلرینگ زأحمتیندن پیدالانیلان بولمالی.
اشکانی سردارلای روملارا غارشی سؤوشینگ ینگیش بیـلن تماملانجاقدیغینا شـﯚبهه سیز اینانان بولسا گرک. سبـأبی شول واقت اشکانی پاتیـشـاسی "ورات" اوغلونی اؤیه ریپ، اولی طوی آلاداسی بیلن بولوپدیر. اورشونگ آیغیتلایجی گـﯚنلرینده اول ارمنستان دؤولتی نینگ شـول دؤویـردأکی پایتاغتی "آرتاگساتا" شأهرینده اؤز اؤغلونینگ، ارمنی پاتیـشـاسی "آرتابازینگ" اویاسی(عیال دوغانی) بیـلن دورموش تویونی توتوپدیر. دابارانیـنگ غیزان ماحالی قشونباشی بییک سـﯚرنینگ وپالی اگیندشی "سقیلاق" سرکرده گلیپ، آجاییپ ینگیـش بیلن طویه اﯚیشن مأره کأنی بوشلاپ، یئنگیش بیلن ورات پاتیشانی غوتلاپدیر. بو شاتلیقلی حابار دینگه اشکانی لاری دأل، ایسِم، ارمنیلری هم بگندیریپدیر. سبـأبی، روملار هم اشکانی هم- ده ارمنستان دؤولتلری اﯚچین دنگ درجه ده حاوپلی بأسدش و غاضاپلی دوشمان بولوپدیر.
یوقاردا: آشغابادینگ قولایینداقی نوسایدان تاپیلان بادالارینگ یـﯚزینه چکیلن توولگالار
آشاقدا: تـﯚرکمنلرینگ تاغمالارینا منگزه یأن پارفیالارینگ کأبیر ناغیشلاری
*********************
پیدالانیلان چشمه لر:
حسن پیرنییا. تاریخ ایران باستان. تهران. ۱۳۳۷
تاریخ اشکانیان. ترجمه از روسی حسن کشاورز. تهران 1356.
پیگالووسکایا و دیگران. تاریخ ایران تا قرن ۱۸. تهران نشر پیام
پلوتارک. تاریخ روم باستان. ترجمه فارسی
بگنچ آتابایف. پارفیالی سرکرده. موغاللیملار غازتی. ۲۰۰۹-نجی ییلینگ ۲۶-نجی یانواری
ویکی پدیا- ارکین اینترنت اینسکلوپدیا
آقمیرات گـﯚرگنلی
تاریخ عیلیملارینگ کاندیداتی
No comments:
Post a Comment